Bản Chất Giai Cấp Của Nhà Nước Theo Tư Tưởng Hồ Chí Minh

Chủ tịch Hồ Chí Minh - anh hùng giải phóng dân tộc, nhà văn hóa kiệt xuất, nhà tư tưởng lỗi lạc của dân tộc Việt Nam. Trong hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh, tư tưởng về xây dựng và phát triển đội ngũ nhà giáo là một trong những nội dung quan trọng thể hiện lý tưởng sâu xa của Người về xây dựng con người mới xã hội chủ nghĩa, đưa Việt Nam sánh vai với các cường quốc trên thế giới. Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng và phát triển đội ngũ nhà giáo đến nay vẫn còn nguyên giá trị lý luận và thực tiễn. Chính vì vậy, việc nghiên cứu những nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà giáo và chỉ ra giá trị vận dụng trong công tác xây dựng và phát triển đội ngũ nhà giáo ở nước ta hiện nay là việc làm cần thiết.

Giá trị của tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà giáo trong giai đoạn hiện nay

Trong di sản tư tưởng Hồ Chí Minh, tư tưởng về xây dựng và phát triển đội ngũ nhà giáo luôn có ý nghĩa sâu sắc cả về lý luận và thực tiễn đối với sự nghiệp cách mạng Việt Nam. Đó không chỉ là triết lí, lí luận mà còn có ý nghĩa thực tiễn, ý nghĩa giáo dục rất sâu sắc; chứa đựng những lời răn dạy hết sức sâu sắc và thấm thía của Hồ Chí Minh đối với những người làm nghề giáo. Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng và phát triển đội ngũ nhà giáo là tiếp nối truyền thống "tôn sư trọng đạo" của dân tộc Việt Nam, vận dụng và phát triển sáng tạo triết lý giáo dục của nhân loại, đặc biệt là chủ nghĩa Mác – Lênin vào điều kiện Việt Nam. Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng và phát triển đội ngũ nhà giáo trở thành nền tảng xây dựng đường lối, chính sách về công tác xây dựng và phát triển đội ngũ nhà giáo của Đảng và Nhà nước ta.

Thấm nhuần tư tưởng Hồ Chí Minh, Đảng và Nhà nước đã nhận thức rõ vị trí, vai trò và năng lực và phẩm chất của người thầy trong sự nghiệp cách mạng của dân tộc Việt Nam. Văn kiện Hội nghị Trung ương 2 khoá VIII của Đảng chỉ rõ: Giáo viên là nhân tố quyết định chất lượng của giáo dục và được xã hội tôn vinh. Đảng đã nhận thức rõ: Vấn đề mấu chốt của tiến trình đổi mới giáo dục đại học chính là nâng cao chất lượng của đội ngũ giảng viên. Lúc này, cần có sự thay đổi sâu sắc tư duy giáo dục của cả đội ngũ giảng viên và đội ngũ làm công tác quản lý.

Gần đây, Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI (Nghị quyết số 29-NQ/TW) về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã tiếp tục khẳng định quan điểm "Giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu, là sự nghiệp của Đảng, Nhà nước và của toàn dân" và đề ra 9 nhiệm vụ; trong đó có nhiệm vụ về "Phát triển đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục và đào tạo" nhằm chuẩn hóa đội ngũ nhà giáo theo từng cấp học và trình độ đào tạo, đồng thời có cơ chế kiên quyết đưa ra khỏi ngành đối với những người không đủ phẩm chất, năng lực, không đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ, khuyến khích đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ... Cùng với đó bản thân ngành giáo dục cần đặc biệt coi trọng vấn đề xây dựng đội ngũ giáo viên và đề ra nhiệm vụ, giải pháp nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục các cấp như: thực hiện chương trình bồi dưỡng thường xuyên, đổi mới phương pháp giảng dạy; mở nhiều lớp bồi dưỡng phương pháp dạy học tích cực cho cán bộ, giáo viên ở các cấp học; các trường học thường xuyên tổ chức thao giảng, dự giờ để đánh giá rút kinh nghiệm, nhắc nhở tinh thần trách nhiệm của giáo viên nhằm nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ. Việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực vào công tác giảng dạy đã kích thích tính năng động, sáng tạo của học sinh trong chiếm lĩnh tri thức.

Kế thừa hệ thống quan điểm chỉ đạo đã có, Báo cáo chính trị tại Đại hội lần thứ XIII của Đảng đặt ra yêu cầu việc xây dựng đồng bộ thể chế, chính sách để thực hiện có hiệu quả chủ trương giáo dục và đào tạo cùng với khoa học và công nghệ là quốc sách hàng đầu, là động lực then chốt để phát triển đất nước. Văn kiện Đại hội xác định cần: "đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, phát triển con người" [1, tr.136], trong đó nhấn mạnh: "Thực hiện đồng bộ các cơ chế, chính sách và giải pháp để cái thiện mức sống, nâng cao trình độ và chất lượng đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục" [1, tr.139]. Những quan điểm trên của Đảng chính là trở về với triết lý giáo dục Hồ Chí Minh nhằm thực hiện thành công chiến lược trồng người - "những người hữu ích cho nước Việt Nam" như Hồ Chí Minh mong muốn.

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, tri thức đóng vai trò quyết định đối với sự phát triển kinh tế, tạo ra của cải vật chất và nâng cao chất lượng cuộc sống. Giáo dục và đào tạo là chìa khóa cho sự thành công của mỗi quốc gia. Nhìn vào hệ thống giáo dục có thể dự đoán được tương lai của một đất nước. Nhìn vào đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục có thể đánh giá được chất lượng của một nền giáo dục. Vì vậy, Đảng và Nhà nước Việt Nam rất quan tâm xây dựng, phát triển đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục theo hướng chuẩn hóa, bảo đảm đủ về số lượng, hợp lý về cơ cấu, nâng cao chất lượng, đặc biệt chú trọng nâng cao bản lĩnh chính trị, phẩm chất đạo đức, lối sống, lương tâm nghề nghiệp và trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của sự nghiệp giáo dục. Hiện nay, cả nước có gần 1,5 triệu nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục, trong đó đội ngũ cán bộ quản lý giáo dục chiếm khoảng 10%. Tỷ lệ đội ngũ cán bộ quản lý giáo dục ở các cấp như sau: khoảng 18% ở giáo dục mầm non, 65% ở giáo dục phổ thông và giáo dục thường xuyên, 6% ở giáo dục cao đẳng, đại học, 11% ở cơ quan quản lý giáo dục các cấp [9].

Bên cạnh những mặt tiêu biểu rất đáng tự hào, đội ngũ nhà giáo hiện nay vẫn còn những hạn chế, bất cập, đó là: "Đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục bất cập về chất lượng, số lượng và cơ cấu; một bộ phận chưa theo kịp yêu cầu đổi mới và phát triển giáo dục, thiếu tâm huyết, thậm chí vi phạm đạo đức nghề nghiệp" (Nghị quyết 29-NQ/TW về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo). Đó là những điều trái với truyền thống của nhà giáo Việt Nam, trái với đạo đức, thiên chức và danh vị cao quý mà Nhân dân đã giành cho nhà giáo. Do đó, việc quán triệt học tập và vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của người thầy giáo là một trong những nguyên tắc quan trọng, quyết định đến chất lượng đào tạo của nước ta hiện nay.

Ngày nay khi đất nước đang trên đường hội nhập quốc tế, nền kinh tế tri thức ngày càng phát triển thì vai trò của người thầy càng rất quan trọng và cùng với đó là yêu cầu đặt ra cho người thầy cũng ngày càng cao hơn về mọi mặt, vì vậy những tư tưởng của Hồ Chí Minh về "người thầy" càng có ý nghĩa và giá trị lịch sử, xuyên suốt chặng đường cách mạng mà Đảng và Nhà nước ta đã, đang và sẽ tiếp tục đi. Thực hiện tốt các giải pháp xây dựng, phát triển đội ngũ giảng viên góp phần quan trọng thực hiện thành công và có hiệu quả chiến lược phát triển giáo dục đại học đến năm 2030 nhằm đào tạo nguồn nhân lực có chất lượng cao đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội nhập quốc tế của đất nước. Đồng thời, đây cũng là sự khẳng định sức sống trường tồn của tư tưởng Hồ Chí Minh nói chung và tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng và phát triển đội ngũ nhà giáo nói riêng trong thực tiễn cách mạng Việt Nam

[1] Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập I, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội.

[2] Hồ Chí Minh Toàn tập, tập 4, 5, 9, 10, 12, 14, 15 (2011), Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội.

[9]. Phạm Quang Trung (2019), "Các giải pháp hữu hiệu phát triển đội ngũ cán bộ quản lý giáo dục", Báo Giáo dục và Thời đại điện tử, ngày 12/8/2019.

Bác Hồ đang theo dõi một cháu nhỏ đánh vần khi đến thăm lớp vỡ lòng ở phố Hàng Than, Hà Nội, năm 1958.

Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, đội ngũ giáo viên luôn giữ một vị trí, vai trò vô cùng quan trọng, họ là người quyết định thành công công cuộc xây dựng và đổi mới nền giáo dục.“Không có thầy giáo thì không có giáo dục”. Người còn khẳng định vai trò không thể thay thế của người giáo viên trong sứ mệnh đào tạo thế hệ trẻ. Trong bài phát biểu tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội (10-1964), Bác đã nói: “Người thầy giáo tốt - thầy giáo xứng đáng là thầy giáo - là người vẻ vang nhất. Dù là tên tuổi không đăng trên báo, không được thưởng huân chương, song những người thầy giáo tốt là những anh hùng vô danh. Đây là một điều rất vẻ vang. Nếu không có thầy giáo dạy dỗ cho con em nhân dân thì làm sao mà xây dựng chủ nghĩa xã hội được. Vì vậy, nghề thầy giáo rất là quan trọng, rất là vẻ vang; ai có ý kiến không đúng về nghề thầy giáo thì phải sữa chữa”(1).

Với Người, sự nghiệp trồng người - giáo dục, đào tạo được xác định rõ là sự nghiệp chung của Đảng, Nhà nước và toàn xã hội, nhưng người trực tiếp thực hiện nhiệm vụ là nhà giáo. Họ chính là lực lượng then chốt, quyết định chất lượng giáo dục, đào tạo. Vì lẽ đó, Bác đã dày công xây dựng hệ thống quan điểm về những tiêu chuẩn, phẩm chất cần có của đội ngũ nhà giáo dưới mái trường xã hội chủ nghĩa, bao gồm:

Thứ nhất, mỗi một thầy giáo cần phải không ngừng tu dưỡng, rèn luyện nhân cách, trau dồi đạo đức cách mạng. Suốt cuộc đời hoạt động của mình, Người đặc biệt chú trọng đến quá trình tu dưỡng, rèn luyện đạo đức của Đảng, của từng cán bộ, đảng viên, trong đó có đội ngũ những người làm nghề giáo. Đó không chỉ là tư tưởng xuyên suốt, mà còn là nỗi bận tâm đau đáu của Người. Cũng tại buổi nói chuyện tháng 10-1964, tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Bác đã nói chuyện với các thầy cô giáo, sinh viên và cán bộ, công nhân viên của trường: “Cô giáo, thầy giáo trong chế độ ta cần phải góp phần vào công cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa. Phải có chí khí cao thượng, phải "tiên ưu hậu lạc" nghĩa là khó khăn thì phải chịu trước thiên hạ, sung sướng thì hưởng sau thiên hạ. Đây là đạo đức cách mạng”(2). Với Người, việc luôn trau dồi đạo đức cách mạng đã trở thành một nhiệm vụ tất yếu, tối quan trọng, là điều kiện “cần” và “đủ” mà tất cả thầy cô giáo đều phải hướng đến.

Thứ hai, nhà giáo phải luôn là tấm gương sáng ngời về tư tưởng, đạo đức và lối sống. Chúng ta đều biết, Chủ tịch Hồ Chí Minh là một người thầy - một nhà giáo dục vĩ đại, cả cuộc đời, Người đã giáo dục, đào tạo biết bao thế hệ cán bộ, những chiến sĩ ưu tú cho cách mạng... Sức mạnh giáo dục và cảm hóa của Người làm khuất phục cả những kẻ thù ở bên kia chiến tuyến, đưa họ trở về với chính nghĩa, với lương tri của con người. Để có được điều đó là do ở Bác hội tụ đầy đủ tri thức, bản lĩnh và một nhân cách cao đẹp về tư tưởng, đạo đức và lối sống, là một tấm gương cao cả để lớp lớp cán bộ học tập và noi theo. Bác thành công trong sự nghiệp giáo dục vĩ đại của mình là vì trước hết Bác là một con người chân chính, một người yêu nước, một người cộng sản, một nhà cách mạng, một nhà nhân văn đích thực, một con người xứng đáng nhất với danh hiệu con người.

Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn nhấn mạnh: “Người có tài mà không có đức thì là người vô dụng, có đức mà không có tài thì làm việc gì cũng khó”. Đối với đội ngũ nhà giáo, tài là sự am hiểu, vốn tri thức, vốn kinh nghiệm thực tiễn của người thầy, đức là tư cách, tình yêu thương, trách nhiệm của người thầy đối với nghề, với các em học sinh… Chính vì thế, Người nhắc các nhà giáo, dạy cũng như học đều phải biết chú trọng cả tài và đức. Trong bài nói chuyện tại Hội nghị cán bộ phụ trách thiếu nhi toàn miền Bắc (19-2-1959), Người nhấn mạnh: “Trẻ em hay bắt chước, cho nên thầy giáo, cán bộ phụ trách, v.v., phải gương mẫu từ lời nói đến việc làm. Nếu các cô, các chú bảo: “Các em phải siêng làm” nhưng các cô, các chú lại đi ngủ, hoặc dạy “các em phải thật thà”, nhưng các cô, các chú lại nói sai, hay bảo “các em phải giữ vệ sinh chung”, nhưng các cô, các chú bẩn, như thế là không được. Dạy các cháu thì nói với các cháu chỉ là một phần, cái chính là phải cho các cháu nhìn thấy, cho nên những tấm gương thực tế là rất quan trọng. Muốn dạy cho trẻ em thành người tốt thì trước hết các cô, các chú phải là người tốt”. Người dặn dò: “Học trò tốt hay xấu là do thầy giáo, cô giáo tốt hay xấu. Các cô, các chú phải nhận rõ trách nhiệm của mình”(3), vì vậy “thầy giáo phải gương mẫu, trực tiếp làm nhiệm vụ: Đào tạo những công dân tốt, những cán bộ tốt sau này, góp phần xây dựng chủ nghĩa xã hội”(4).

Thứ ba, thầy cô giáo phải thật sự yêu nghề, gắn bó với nghề; tất cả vì học sinh thân yêu. Trong tư tưởng, Bác đặc biệt nhấn mạnh sự “yêu nghề” trong hoạt động giáo dục: “Thầy cũng như trò, cán bộ cũng như nhân viên, phải thật thà yêu nghề mình. Có gì vẻ vang hơn là nghề đào tạo những thế hệ sau này tích cực góp phần xây dựng chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản?”(5). Ngoài ra, Người đặc biệt chú trọng đến tinh thần trách nhiệm, dám đối mặt với khó khăn, thử thách, sẵn sàng nhận mọi nhiệm vụ mà xã hội, Đảng và nhân dân giao cho các thầy, cô giáo. Người luôn căn dặn: “Thầy và trò phải luôn luôn nâng cao tinh thần yêu Tổ quốc, yêu chủ nghĩa xã hội, tăng cường tình cảm cách mạng đối với công nông, tuyệt đối trung thành với sự nghiệp cách mạng, triệt để tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng, sẵn sàng nhận bất kỳ nhiệm vụ nào mà Đảng và nhân dân giao cho”(6). Đó là tinh thần trách nhiệm dành cho sự nghiệp giáo dục, mang tri thức tới cho các em học sinh, các thế hệ sinh viên; là nghĩa cử cao đẹp và sự dấn thân vì mục tiêu “trăm năm trồng người”.

Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, yêu nghề, yêu người là cơ sở để các thầy, cô yên tâm công tác, say mê, toàn tâm, toàn ý với công việc; biết vươn lên, nâng cao năng lực, đáp ứng yêu cầu nghề nghiệp; nâng cao tinh thần trách nhiệm, yêu thương học sinh như con, em ruột của mình, không thiên tư, thiên vị. Chỉ như vậy, các thầy, cô giáo mới đi tới sự đoàn kết thực sự, chung lòng, dốc sức vì tương lai của con em ta, dân tộc ta. Người viết: yêu nghề, yêu trường thôi chưa đủ mà phải yêu chủ nghĩa xã hội bởi chủ nghĩa xã hội là mục tiêu mà dân tộc đang hướng tới. Khi thầy, cô giáo có tri thức, niềm tin và tình yêu thật sự vào chế độ mới thì đứng trên bục giảng họ mới có thể truyền lại được cho lớp lớp học trò niềm tin, tình yêu và góp sức mình vào xây dựng chế độ mới - chế độ xã hội chủ nghĩa.

Thứ tư, quá trình giáo dục mỗi thầy giáo, cô giáo cần đặc biệt chú trọng tới nội dung và phương pháp truyền thụ. Theo Bác, quá trình giáo dục có ý nghĩa vô cùng quan trọng, tuy vậy Người đặc biệt chú trọng đến tác phong, tư duy, cách truyền đạt tri thức cho học trò, phải nêu cao tác phong độc lập suy nghĩ và tự do tư tưởng. Đọc tài liệu thì phải đào sâu hiểu kỹ, không tin một cách mù quáng từng câu một trong sách, có vấn đề chưa thông suốt thì mạnh dạn đề ra và thảo luận cho vỡ lẽ. Đối với bất cứ vấn đề gì đều phải đặt câu hỏi “vì sao?”, đều phải suy nghĩ kỹ càng xem nó có hợp với thực tế không, có thật là đúng lý không, tuyệt đối không nên nhắm mắt tuân theo sách vở một cách xuôi chiều.

Người nhấn mạnh: “Óc những người tuổi trẻ trong sạch như một tấm lụa trắng. Nhuộm xanh thì nó sẽ xanh. Nhuộm đỏ thì nó sẽ đỏ. Vì vậy sự học tập ở trong trường có ảnh hưởng rất lớn cho tương lai của thanh niên, và tương lai của thanh niên tức là tương lai của nước nhà”(7). Chất lượng và hiệu quả giáo dục không phải ở chỗ học nhiều, học vẹt, học thuộc lòng từng câu, từng chữ, mà là giáo dục người học trở nên “những người công dân hữu ích cho nước Việt Nam, một nền giáo dục làm phát triển hoàn toàn những năng lực sẵn có của các em”(8).

Người cũng khuyên rằng “chớ đặt những chương trình, kế hoạch mênh mông, đọc nghe sướng tai nhưng không thực hiện được. Việc gì cũng cần phải thiết thực, nói được, làm được. Việc gì cũng phải từ nhỏ dần dần đến to, từ dễ dần dần đến khó, từ thấp dần dần đến cao. Một chương trình nhỏ mà thực hành được hẳn hoi, hơn là một trăm chương trình to tát mà làm không được”(9).

Quán triệt quan điểm, tư tưởng của Người về vai trò của người thầy trong sự nghiệp giáo dục, Đảng ta đặc biệt quan tâm đến giáo dục, đào tạo, luôn xác định là “quốc sách hàng đầu”, trở thành tư tưởng chỉ đạo mang tính chiến lược. Trong báo cáo chính trị tại Đại hội lần thứ XIII, Đảng đặt ra yêu cầu việc xây dựng đồng bộ thể chế, chính sách để thực hiện có hiệu quả chủ trương giáo dục và đào tạo cùng với khoa học và công nghệ là quốc sách hàng đầu, là động lực then chốt để phát triển đất nước. Văn kiện Đại hội cũng xác định cần: “đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, phát triển con người”(10), trong đó nhấn mạnh: “Thực hiện đồng bộ các cơ chế, chính sách và giải pháp để cái thiện mức sống, nâng cao trình độ và chất lượng đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục”(11).

Những quan điểm trên của Đảng chính là trở về với triết lý giáo dục của Người nhằm thực hiện thành công chiến lược trồng người - “những người hữu ích cho nước Việt Nam” như Bác Hồ kính yêu của chúng ta từng mong ước.

(1) Hồ Chí Minh toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, H.2011, tập 14, tr.402, 403.

(2), (5) Sđd, t.14, tr.403., 402.

(3), (4) Sđd, t.12, tr.269, 271.

(7), (9) Sđd, t.5, tr.120, 217.

(10), (11) Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, H.2021, tr.136, 139.

Nguyễn Văn Việt Học viện Báo chí và Tuyên truyềnNguyễn Văn TuấnTrường Cao đẳng Ngô Gia Tự (Bắc Giang)

Kế thừa truyền thống hiếu học, tôn sư trọng đạo của dân tộc, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng ta luôn đặc biệt coi trọng vị trí, tầm quan trọng của đội ngũ nhà giáo đối với sự nghiệp phát triển giáo dục và đào tạo, nâng cao dân trí, bồi dưỡng nhân lực, phát triển nhân tài của đất nước. Bài viết làm rõ quan điểm của Hồ Chí Minh về vị trí, vai trò của nhà giáo và việc vận dụng vào nâng cao phẩm chất, năng lực đội ngũ nhà giáo hiện nay.

Đội ngũ nhà giáo là một bộ phận đặc biệt của đội ngũ trí thức, là “kiến trúc sư trí tuệ”, đào tạo ra các thế hệ tương lai cho đất nước, là động lực của sự phát triển. Trên phương diện lãnh đạo, quản lý, “Cán bộ là cái gốc của mọi công việc”(1), “muôn việc thành công hoặc thất bại, đều do cán bộ tốt hoặc kém”(2) thì người thầy chính là những người nuôi dưỡng, bồi đắp cho “cái gốc cán bộ” được đâm chồi, nảy lộc.

Tháng 10/1964, Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng Tổng thống Mali Môđibô Câyta đã đến thăm Trường Đại học Sư phạm Hà Nội - một trong những nôi đào tạo ra lớp lớp cán bộ, giáo viên ngành giáo dục Việt Nam. Nói chuyện thân mật với thầy cô giáo và sinh viên của Trường, Người khẳng định nghề giáo là nghề rất cao quý, rất vẻ vang: “Còn gì vẻ vang hơn nghề đào tạo những thế hệ sau này tích cực góp phần xây dựng chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản. Người thầy giáo tốt - thầy giáo xứng đáng là thầy giáo - là người vẻ vang nhất. Dù tên tuổi không đăng trên báo, không được thưởng huân chương, song những người thầy giáo tốt là những người anh hùng vô danh… Đây là một điều rất vẻ vang. Nếu không có thầy giáo dạy dỗ cho con em nhân dân, thì làm sao mà xây dựng chủ nghĩa xã hội được? Vì vậy, nghề thầy giáo rất là quan trọng, rất là vẻ vang”(3).

Đây chính là sự ghi nhận, động viên, đánh giá cao của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng ta đối với đội ngũ nhà giáo, đồng thời đặt ra yêu cầu, trọng trách lớn lao đối với đội ngũ này.

1. Về vai trò, vị trí của nhà giáo

Thứ nhất, là người dẫn đường mẫu mực.

Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhà giáo phải là người dìu dắt, hướng dẫn các thế hệ học trò vững tin vào con đường mà Đảng và nhân dân ta đã lựa chọn - con đường độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, mang lại độc lập, tự do cho dân tộc, “ai cũng có cơm ăn, áo mặc, ai cũng được học hành”, thoát khỏi cảnh “một dân tộc dốt” - “một dân tộc yếu”. Người thầy có vai trò tiên quyết trong việc giúp người học tin tưởng và phấn đấu vì mục tiêu chung của dân tộc.

Chính vì thế, “Dạy và học cần phải theo nhu cầu của dân tộc, của Nhà nước”(4), “Giáo dục nhằm đào tạo những người kế tục sự nghiệp cách mạng to lớn của Đảng và nhân dân ta”(5). Nói về vai trò dẫn đường của người thầy, Hồ Chí Minh khẳng định: “không có thầy giáo thì không có giáo dục... Không có giáo dục, không có cán bộ thì cũng không nói gì đến kinh tế văn hóa”(6). “Thầy dạy tốt, trò học tốt, cung cấp đủ cán bộ cho nông nghiệp, công nghiệp, cho các ngành kinh tế và văn hóa. Đó là nhiệm vụ vẻ vang của các thầy giáo, cô giáo”(7). Theo Hồ Chí Minh, người thầy là gốc, là cội nguồn của tri thức, của đạo đức và cũng là người gieo trồng những “hạt giống đỏ” cho cách mạng, cho tương lai tươi sáng của dân tộc.

Thứ hai, là tấm gương sáng về trí tuệ và đạo đức.

Trong đào tạo và huấn luyện cán bộ nói chung, Hồ Chí Minh kiên định phương châm: người thực, việc thực là tấm gương thực tiễn sinh động, có giá trị nhất. Người khẳng định: “Một tấm gương sống còn có giá trị hơn một trăm bài diễn văn tuyên truyền”(8); trong đó tấm gương nhà giáo có tác dụng giáo dục rất lớn đối với các thế hệ người học. Theo Người, “trong giáo dục không những phải có tri thức phổ thông mà phải có đạo đức cách mạng. Có tài phải có đức”. Người nhấn mạnh sự cần thiết cũng như mối quan hệ giữa tài và đức ở người thầy: “chính trị là đức, chuyên môn là tài. Có tài mà không có đức là hỏng. Có đức mà chỉ i, tờ thì dạy thế nào?”(9). “Chính trị là linh hồn, chuyên môn là cái xác. Có chuyên môn mà không có chính trị thì chỉ còn cái xác không hồn. Phải có chính trị trước rồi có chuyên môn. Nếu thầy giáo, cô giáo bàng quan thì lại đúc ra một số công dân không tốt, cán bộ không tốt”(10).

Do vậy, tấm gương sáng của người thầy có sức lan tỏa rất lớn đến các thế hệ học trò; ngược lại, một hành vi thiếu chuẩn mực của người thầy có thể làm mất niềm tin của cả một thế hệ. Người chỉ rõ: “thầy tốt thì ảnh hưởng tốt, thầy xấu thì ảnh hưởng xấu, cho nên phải chú ý giáo dục chính trị tư tưởng trước, chính thầy giáo, cô giáo cũng phải tiến bộ về tư tưởng”(11).

Người thường xuyên nhắc nhở mỗi thầy giáo, cô giáo phải thường xuyên rèn luyện đạo đức nhà giáo và vận dụng, thể hiện trong công việc hằng ngày: "Dạy cũng như học phải biết chú trọng cả tài lẫn đức. Đức là đạo đức cách mạng. Đó là cái gốc, rất là quan trọng. Nếu không có đạo đức cách mạng thì có tài cũng vô dụng. Đạo đức cách mạng là triệt để trung thành với cách mạng, một lòng một dạ phục vụ nhân dân"(12).

Để rèn luyện tấm gương mẫu mực về đạo đức, Người yêu cầu các nhà giáo phải thanh liêm, trung thực, biết đặt lợi ích của đất nước, của nhà trường lên trên lợi ích cá nhân: "Cô giáo, thầy giáo trong chế độ ta cần phải góp phần vào công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội. Phải có chí khí cao thượng, phải "tiên ưu hậu lạc" nghĩa là khó khăn thì phải chịu trước thiên hạ, sung sướng thì hưởng sau thiên hạ. Đây là đạo đức cách mạng"(13).

Trong tu dưỡng, rèn luyện và nêu gương đạo đức, Hồ Chí Minh yêu cầu coi trọng tinh thần đoàn kết. Người dặn dò: "Trước hết là phải đoàn kết. Đoàn kết thật sự, giữa thầy và thầy, giữa thầy và trò, giữa trò và trò, giữa cán bộ và công nhân. Toàn thể nhà trường phải đoàn kết thành một khối, đoàn kết phải thật sự trăm phần trăm chứ không phải chỉ là đoàn kết miệng”(14).

Để làm tròn sứ mệnh vẻ vang, người thầy phải nhận thức được trách nhiệm nặng nề và vẻ vang của mình là: "chăm lo dạy dỗ con em của nhân dân thành người công dân tốt, người lao động tốt, người chiến sĩ tốt, người cán bộ tốt của nước nhà"(15). Người thầy phải là hiện thân của tri thức, học vấn và đạo đức, bao gồm đạo đức công dân, đạo đức nghề nghiệp và đạo đức của một người có tư tưởng, bản lĩnh chính trị vững vàng và mục tiêu cách mạng trong sáng. Do đó, phải tăng cường trau dồi đạo đức cách mạng, không ngừng rèn luyện chuyên môn, để luôn là tấm gương sáng để học sinh noi theo, phải gương mẫu từ lời nói đến việc làm, phải hết lòng thương yêu, chăm sóc học sinh, phải thật sự yêu nghề, yêu trường, không ngừng học hỏi để tiến bộ mãi.

Thứ ba, là người bạn lớn, người đồng hành tin cậy của học trò trên con đường tìm kiếm tri thức và lẽ sống.

Trong quan điểm của Hồ Chí Minh về công tác bồi dưỡng thế hệ kế cận, người thầy không chỉ dạy chữ mà còn dạy người, không chỉ là người đức cao vọng trọng mà còn là người biết gần gũi thương yêu; không chỉ là người truyền đạt mà còn là người biết lắng nghe và thấu hiểu; không chỉ là người chỉ đường mà còn là người đồng hành; không chỉ là thầy mà còn là bạn của các thế hệ người học. Có như vậy, thầy cô giáo mới có sự đồng cảm, tìm được tiếng nói chung với người học, từ đó xác định được phương pháp giáo dục hiệu quả nhất cho từng đối tượng.

Theo Hồ Chí Minh, người thầy cũng phải tự rèn luyện, tự học tập để nâng cao trình độ, tu dưỡng bản thân, sửa đổi lối làm việc để hoàn thiện mình trước, rồi mới dạy dỗ, hướng dẫn người khác được. Người nhấn mạnh: “Muốn cho học sinh có đức thì giáo viên phải có đức. Ví như bảo học trò phải dậy sớm mà giáo viên thì trưa mới dạy. Cho nên thầy giáo, cô giáo phải gương mẫu”(16). Có thể nói, công tác giảng dạy cũng chính là một hành trình gian nan để người thầy rèn luyện phẩm chất chính trị, chuyên môn, nghiệp vụ cho phù hợp với yêu cầu nhiệm vụ đặt ra. Đồng thời, thầy cũng cần học từ trò: kiến thức, thái độ; từ học trò mà học được cách làm phong phú phương pháp, nội dung giảng dạy, củng cố tâm lý và nâng cao nghiệp vụ giảng dạy.

Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn mong muốn “giáo viên cũng phải tiến bộ cho kịp thời đại thì mới làm được nhiệm vụ. Chớ tự túc, tự mãn, cho là giỏi rồi thì dừng lại. Mà dừng lại là lùi bước, là lạc hậu, mình tự đào thải trước. Cho nên phải cố gắng học tập để cải tạo mình, cải tạo tư tưởng của mình, cải tạo con em và giúp vào việc cải tạo xã hội”(17).

Nhà giáo phải có đức thương yêu học trò và yêu nghề thực sự. Yêu nghề, yêu trò là phẩm chất, là yêu cầu quan trọng hàng đầu đối với mỗi nhà giáo. Bởi đây là động lực thôi thúc trách nhiệm và nhiệt huyết để mỗi nhà giáo phấn đấu hoàn thành sự nghiệp vẻ vang của mình. Đó là cái tâm trong sáng và cao thượng của nhà giáo. Mỗi thầy cô giáo phải yêu nghề, yêu trò sâu sắc thì mới có thể trở thành nhà giáo mẫu mực, được xã hội kính trọng. Người căn dặn: "Thầy cũng như trò, cán bộ cũng như nhân viên, phải thật thà yêu nghề mình. Có gì vẻ vang hơn là nghề đào tạo những thế hệ sau này tích cực góp phần xây dựng chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản?"(18).

Yêu trò - là tất cả vì sự tiến bộ của trò, "Phải thương yêu các cháu như con em ruột thịt của mình, không nên phân biệt bỉ thử các cháu vùng này hay các cháu vùng khác. Cháu nào cũng là con em đại gia đình ta, cũng là do Đảng và Chính phủ giao cho các cô, các chú phụ trách nuôi dạy(19).

Yêu nghề, yêu trò còn thể hiện ở việc quan tâm chăm lo đời sống vật chất và tinh thần trong trường học. Người căn dặn "Các cô, các chú, các cháu phải cùng nhau tổ chức và quản lý đời sống vật chất và tinh thần ở các trường học ngày một tốt hơn, tăng cường bảo đảm sức khỏe và an toàn(20).

“Sự nghiệp trồng người” là sự nghiệp cao cả, lâu dài, nó không phải là một con đường bằng phẳng mà có nhiều chông gai, cám dỗ. Chỉ khi có lòng trắc ẩn sâu sắc, có đức dày - trí sáng - lòng trong thì nhà giáo mới vượt qua được những thử thách của nghề, không bị sa ngã, không vì lợi ích vật chất tầm thường mà đánh mất đi mối quan hệ thầy trò trong sáng, thiêng liêng và trách nhiệm cao cả của một “nghề cao quý nhất trong các nghề cao quý”. Người thầy phải thực sự là tấm gương sáng về rèn luyện đạo đức, nhân cách, phải khách quan, công bằng. Có như thế, người thầy mới thật sự là người bạn lớn, người đồng hành, “người lái đò” tin cậy cho các thế hệ học trò cập được những bến bờ tri thức mới.

Quán triệt tư tưởng Hồ Chí Minh, trong thời kỳ đổi mới, Đảng ta luôn nhất quán khẳng định, giáo dục - đào tạo là quốc sách hàng đầu; đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho phát triển và giáo dục phải được ưu tiên, đi trước so với các lĩnh vực khác. Để đáp ứng những đòi hỏi cấp bách của thực tiễn, Đảng đã ban hành Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4/11/2013 “Về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục - đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”; đã tạo sự chuyển biến căn bản, mạnh mẽ về chất lượng, hiệu quả giáo dục, đào tạo nhằm đáp ứng ngày càng tốt hơn công cuộc xây dựng, bảo vệ Tổ quốc và nhu cầu học tập của nhân dân.

3. Những yêu cầu về phẩm chất đối với người giáo viên Việt Nam trong điều kiện hiện nay

Thứ nhất, có bản lĩnh chính trị vững vàng, ý chí tự lực tự cường, lòng yêu nước, khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc.

Mục đích cơ bản của hoạt động giáo dục là nhằm đào tạo các thế hệ chủ nhân của đất nước có đủ năng lực, phẩm chất đạo đức, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. Vì vậy, nhà giáo phải có lập trường chính trị vững vàng, yêu Tổ quốc, yêu nhân dân, yêu trường lớp, yêu học trò. Trong bất cứ hoàn cảnh nào cũng phải luôn đặt lợi ích của đất nước và sự phát triển của người học lên hàng đầu, luôn lấy người học và “sự nghiệp trồng người” làm trung tâm. Trong quá trình dạy chữ, dạy người, cần quán triệt và thực hiện đúng đường lối phát triển đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa mà Đảng, Nhà nước và nhân dân đã lựa chọn. Không để những tư tưởng sai trái dẫn dắt người học chạy theo những giá trị không phù hợp với truyền thống văn hóa, giáo dục của đất nước… Nhà giáo cần định hướng cho người học về đạo đức, trách nhiệm và ý nghĩa của việc học tập không chỉ vì sự phát triển của bản thân mà còn vì sự phát triển của xã hội, từ đó, “khơi dậy khát vọng phát triển đất nước, phát huy sức sáng tạo, ý chí và sức mạnh dân tộc…; nâng cao vị thế và uy tín của Việt Nam trên trường quốc tế”(21).

Thứ hai, phải có tầm nhìn xa, nắm bắt các xu hướng nghiên cứu hiện đại, đổi mới sáng tạo trong giảng dạy.

Trong mỗi nhà trường, mục tiêu nâng cao chất lượng luôn thúc đẩy đội ngũ nhà giáo say mê nghiên cứu, đổi mới phương pháp dạy và học, cải tiến những yếu tố có ảnh hưởng đến việc dạy và học. Những kết quả nghiên cứu được ứng dụng, thử nghiệm vào thực tiễn giảng dạy sẽ ngày càng trở nên phổ biến trong các môi trường khuyến khích nâng cao chất lượng. Nhà giáo nghiên cứu, cải tạo thực tiễn giáo dục của nhà trường bằng những tác động sư phạm, do vậy cũng là nhà nghiên cứu thực hành, ứng dụng.

Nhà giáo cần tăng cường trau dồi, rèn luyện năng lực chuyên môn, nâng cao khả năng nghiên cứu khoa học, năng lực dự báo. Đồng thời, tăng cường phương pháp giảng dạy linh hoạt, đa dạng, lấy người học làm trung tâm, khuyến khích người học phát huy tính năng động, độc lập trong tư duy và năng lực đổi mới sáng tạo để quá trình học tập, nghiên cứu cho ra những sản phẩm thiết thực, có tính ứng dụng cao, phục vụ đời sống vật chất và tinh thần của xã hội. Qua đó, đưa việc giáo dục - đào tạo gắn liền trực tiếp với hoạt động kinh tế - xã hội của đất nước.

Thứ ba, cần tăng cường trình độ ngoại ngữ và khả năng ứng dụng công nghệ thông tin.

Hiện nay, có hàng trăm công cụ hỗ trợ quá trình giảng dạy và nghiên cứu. Nhờ ứng dụng các công nghệ AI, Big Data và IoT, nhà trường, nhà giáo dễ dàng thu thập dữ liệu, phân tích và đánh giá chính xác về người học(22). Điều này mở ra những cơ hội mới đối với đội ngũ nhà giáo nhưng cũng đặt ra những yêu cầu rất mới, khó khăn hơn đối với họ. Nếu đội ngũ nhà giáo hạn chế về ngoại ngữ và công nghệ sẽ hạn chế việc khai thác, ứng dụng những thành tựu mới của khoa học công nghệ vào giảng dạy. Vì vậy, để có thể cập nhật những kiến thức hiện đại mang tính toàn cầu, cũng như ứng dụng công nghệ thông tin trong quá trình giảng dạy, đội ngũ nhà giáo phải giỏi về ngoại ngữ và công nghệ thông tin.

4. Một số giải pháp nhằm nâng cao năng lực của đội ngũ nhà giáo

Đất nước ta đang đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đổi mới và hội nhập quốc tế sâu rộng trong bối cảnh khoa học và công nghệ phát triển như vũ bão. Điều này đang đặt ra cho ngành giáo dục và đào tạo những nhiệm vụ chính trị nặng nề, đòi hỏi phải có những nỗ lực vượt bậc để đổi mới và nâng cao chất lượng đội ngũ nhà giáo các cấp, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước, thực hiện đúng di nguyện của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người”(23).

Để tiếp tục nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên, xây dựng và phát triển ngành giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ thời kỳ mới, Đại hội XIII của Đảng khẳng định: “Tạo chuyển biến căn bản, mạnh mẽ về chất lượng, hiệu quả giáo dục, đào tạo… Chú trọng đào tạo, đào tạo lại đội ngũ giáo viên đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo”(24). Đảng nhấn mạnh nhiệm vụ then chốt của ngành giáo dục là tiếp tục chăm lo xây dựng và phát triển toàn diện đội ngũ nhà giáo: “Cùng với đề cao vị trí, vai trò và trách nhiệm xã hội, cần đổi mới mạnh mẽ chính sách đãi ngộ, chăm lo xây dựng đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục là khâu then chốt”(25).

Để đội ngũ nhà giáo đáp ứng tốt yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước trong bối cảnh khoa học - công nghệ bùng nổ và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, cần thực hiện một số giải pháp cơ bản sau:

Một là, tạo điều kiện cho đội ngũ nhà giáo tham gia các hình thức đào tạo tiên tiến và tăng cường giao lưu, học tập, nghiên cứu trong môi trường quốc tế.

Điều này giúp nhà giáo nâng cao trình độ, tiếp cận các mô hình dạy học mới, qua đó giúp họ bổ sung kiến thức, đa dạng hóa các hình thức giảng dạy. Hỗ trợ đội ngũ giảng viên đổi mới, sáng tạo, gắn lý luận với thực tiễn, đẩy mạnh công tác nghiên cứu khoa học để đội ngũ nhà giáo có thể ứng dụng các phương pháp hiện đại vào giảng dạy và có cơ hội góp phần tạo ra các sản phẩm thiết thực phục vụ công tác. Tạo điều kiện để nhà giáo các cấp được học tập, làm việc, trải nghiệm trong môi trường quốc tể, nâng cao năng lực thích ứng với yêu cầu phát triển khoa học - công nghệ, giáo dục - đào tạo hiện đại. Việc đưa nhà giáo, nhất là giảng viên đại học của nước ta đi học tập, nghiên cứu ở nước ngoài trên các lĩnh vực khoa học cơ bản, khoa học ứng dụng, khoa học công nghệ sẽ giúp họ mở rộng tầm nhìn, bắt kịp trình độ quốc tế, góp phần phát triển lĩnh vực khoa học và công nghệ của nước nhà. Đồng thời, đội ngũ nhà giáo viên cần nâng cao ý thức tự giác học tập, nghiên cứu khoa học để có khả năng giao lưu, hợp tác về khoa học - công nghệ, giáo dục - đào tạo với cộng đồng quốc tế.

Hai là, khuyến khích đổi mới phương pháp giảng dạy.

Trên cơ sở những yêu cầu chung trong chương trình tổng thể của từng môn học, cần khuyến khích, tạo điều kiện để đội ngũ nhà giáo nâng cao năng lực sử dụng các phương pháp giảng dạy tích cực, phù hợp với chuyên môn, rèn luyện năng lực truyền đạt, năng lực giải quyết vấn đề, sử dụng thành thạo các thiết bị, phương tiện hiện đại trong giảng dạy (năng lực khai thác thông tin dữ liệu trên Internet, sử dụng thành thạo các phương tiện công nghệ mới phục vụ quá trình dạy học, năng lực vận dụng lý thuyết vào hoạt động thực tiễn…).

Đồng thời, các cơ sở giáo dục - đào tạo cần tăng cường trang bị các cơ sở vật chất phục vụ giảng dạy như các loại máy móc, công cụ thực hành, thực nghiệm hiện đại để đội ngũ giáo viên có thêm các phương tiện phục vụ việc truyền đạt tri thức, kích thích óc sáng tạo của người học.

Ba là, không ngừng trau dồi phẩm chất chính trị, đạo đức nhà giáo.

Theo quan điểm của Hồ Chí Minh, nhà giáo phải có cả “đức” lẫn “tài”, cũng giống như phải đi vững trên “hai chân”: chuyên môn và đạo đức; mất đi một trong hai chân đó thì thành lệch lạc, què quặt. Chính vì vậy, cùng với chuyên môn giỏi, mỗi nhà giáo cần có ý thức tu dưỡng đạo đức, giữ gìn danh dự, nhân ái, bao dung đối với học trò, hòa nhã, đúng mực. Đặc biệt, trong bối cảnh tác động từ mặt trái của kinh tế thị trường, nhà giáo phải có bản lĩnh vững vàng, tâm huyết với nghề, hết lòng hết sức cống hiến cho sự nghiệp giáo dục nước nhà. Muốn vậy, phải thường xuyên đào tạo, bồi dưỡng về lý luận chính trị, đạo đức nghề nghiệp.

_____________________________________________

(1), (2) Hồ Chí Minh: Toàn tập, T.5, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, tr.309, 280.

(3) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, T.14, tr.402-403.

(4), (6), (7) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, T.10, tr.291, 345, 291.

(5) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, T.15, tr.508.

(8) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, T.1, tr.284.

(9), (10), (11), (16), (20) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, T.12, tr.269, 269, 269, 270, 403.

(12), (13), (14), (18), (23) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, T.11, tr.329, 332, 331, 331, 528.

(15) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, T.9, tr.388.

(17) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, T.4, tr.489.

(19) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, T.7, tr.562.

(21), (24), (25) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, T.I, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr. 217-218, 232, 138.

(22) Phạm Thị Thu Hương: Nâng cao chất lượng đội ngũ giảng viên đại học ở Việt Nam đáp ứng yêu cầu của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, https://tcnn.vn/news/detail/47241/Nang-cao-chat-luong-doi-ngu-giang-vien-dai-hoc-o-Viet-Nam-dap-ung-yeu-cau-cua-cuoc-cach-mang-cong-nghiep-4.0.html.